Kamusal Alanda Dönüşümü Tetiklemek: Taktiksel Şehircilik

Taktiksel şehircilik, kendin-yap, pop-art, gerilla şehircilik; kentsel prototipleme veya onarım gibi isimlerle yapılan çalışmalarla birlikte anılan bir yaklaşımdır. Literatürde diğerlerine oranla, kendin-yap kavramı alanında, katılım, kent hakkı, sosyal sorumluluk, aktivizm vb. konulara dair çeşitli söylemler geliştirilmiştir. Bu yaklaşımların ortaya çıkmasında uzun vadeli kentsel planlama stratejilerinin, yerel ölçekte insanların değişen ihtiyaçlarına ve şartlarına cevap verememesi etkilidir. Bu durum insanları, bazı plancıları, sanatçıları ve hak savunucularını harekete geçirmiştir. Taktiksel şehircilik yaklaşımını, plancı ve yazar Mike Lydon ile mimar, sanatçı ve yazar Tony Garcia kurucuları oldukları ‘Street Plan Colloborative’ adlı kentsel planlama topluluğu ile birlikte 2009’dan beri yaptıkları çalışmalarla kavramsallaştırmışlardır. Taktiksel şehircilik, mahalle ölçeğinde, vatandaşların veya örgütsel oluşumların düşük bütçeli, hızlı, kısa vadeli eylem ve hareketlerle uzun vadede değişim ve etki yaratabilecek uygulamaları katalize etme amacı taşıyan ölçeklenebilir müdahaleleridir (Lydon & Garcia, 2015). Lydon ve Garcia uygulamaların yanında yaklaşımın ilkelerine, yapılma biçimlerine ve yararlarına dair rehberler oluşturarak etki gücünü artırmaya çalışırlar. Taktiksel şehirciliğin bazı ortaklıkları olmasıyla beraber kendin yap hareketinden farklı olduğunu; geçici ve tekil boyama, heykel gibi sokak sanatı örneklerini veya yasadışı etkinlikleri içermediğini ifade ederler. Onlara göre taktiksel şehirciliği vatandaşlar, politika ve fiziksel tasarımdaki eksikliklere dikkat çekmek için bir araç olarak; yerel yönetimler, kuruluşlar ve proje geliştiricileri de halkın katılım alanını genişletmek ve uygulamaların kolaylaştırılabilir yönlerini keşfetmek için bir araç olarak kullanabilirler (Lydon & Garcia, 2015).

Taktiksel şehircilik bir yürüyüş rotasını bisikletlilere ve yayalara uygun hale getirmek, ev önü bahçecilik, oturma ve toplanma amaçlı kentsel donatılar üretmek vb. örneklerle gündelik sorunlara pratik ve hızlı çözümler bulur, mekânı kendileme davranışları üretir, insanların birbirleriyle bir deneyim paylaşmasını sağlar (Şekil 1). Mahallenin sokaklarında düzenlenen bir yürüyüş, açık hava sineması etkinliği yapmak gibi beklenmedik, aktif ve kolektif eylemsel biçimlerde de gerçekleşebilir. Taktiksel şehircilikte eylemsel, zamana yayılan, aktif deneyim ve performatif fikirlerin yayılma gücü; mekânı fiziken dönüştürme gücü ve ölçeğinden daha fazladır.

‘Street Plan Colloborative’ topluluğu yaptıkları uygulamalarda biriktirdikleri deneyimleri tasarım rehberleriyle yöntemlerini, araçlarını ve alternatif bakış açılarını insanlara aktararak benzer müdahalelerin etki alanını genişletmeyi amaçlarlar. Bu uygulamaların içerisinde insanların kamusal alandaki hareketini en çok etkileyen alan kaldırım, kavşak ve bisiklet yolu üzerine yaptıkları projeler göze çarpar. Örneğin ABD, Asheville’de gelecekte yeniden planlanması tasarlanan Coxe caddesini Asheville on Bikes ve The Blue Ridge Bisiklet Kulübü ile birlikte geçici olarak dönüştürdükleri projede, dönüşlerde araçları yavaşlatacak yüzeyler ve işaretler, yaya geçitleri, 6.000 metrekarelik bir resimle tanımladıkları bariyer korumalı çoklu kullanım yolu, bisiklet yolu ve kutuları ile kamusal kullanımı erişilebilir ve güvenli hale getirecek çözümler üretmişlerdir (Şekil 2). Miami Beach Belediyesi ile birlikte gerçekleştirdikleri bir otopark dönüşümünde önce 3.565 metrekarelik bir asfalt deseni tasarımı sonra gönüllülerle birlikte tasarımın uygulamasını yaparak bu alanı yerel ürün pazarı, mahalle etkinlikleri, müzik ve çeşitli oyunlarla aktif kullanımı olan bir kamusal mekana çevirmişlerdir (Şekil 3).

Ülkemizde de son zamanlarda benzer çalışmalarla kamusal alan üzerine araştırma ve uygulamalar gerçekleştiren topluluklar mevcuttur. Bu topluluklar yaratmaya başladıkları farkındalık sayesinde belediyelerle birlikte ortaklaşa işler yapmaya ve dönüşüm etkisini yaymak adına örnek olmaya başlamıştır. Araştırma odaklı multidisipliner bir mimarlık ofisi olan Superpool’un, Bernard van Leer Vakfı ve Küresel Tasarım Şehirler Girişimi’nin desteğiyle, Maltepe Belediyesi ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi iş birliğiyle Maltepe, İstanbul’da gerçekleştirdiği Yalı Meydanı ve Bisiklet Yolu projesi aşamalı süreçlerle tasarlanmış bir dönüşüm örneği olarak verilebilir. Küçük bir caddede yapılan ilk pop-up denemesi sonrasında alınan geri dönüşler üzerine bir ilkokulun önünde yer alan tanımsız alan, renklendirilmiş yüzeyler, oturma ve oyun donatıları ve araç yolunu tanımlayan zemin sınırlandırmaları ile kamusal bir mekana dönüştürülmüştür (Şekil 4). Altı aylık geniş çaplı bir uygulama sürecinden sonra belli bir süre kullanımı devam eden alan geçici olarak var olsa da yarattığı etki ve aldığı olumlu tepkilerle burada yaşayan insanların ihtiyaçlarını belgeleyen bir nitelik taşımaktadır. Superpool benzer bir çalışmayı daha önce Maltepe, Zümrütevler mahallesinde, Bernard van Leer Vakfı tarafından yürütülen ve “Kenti 95 santimden, yani üç yaşındaki sağlıklı bir çocuğun boyundan görseydiniz, neyi değiştirirdiniz?” sorusuyla yola çıkan Urban95 programı kapsamında gerçekleştirmiştir (Superpool, 2021). Uygulama öncesi toplanan verilerden ve yapılan analizlerden, bölgedeki açık alan ve park eksikliğinden yola çıkarak tanımsız bir yol ve kavşak alanını daha tanımlı hale getiren yaya geçitleri ve dönüş sınırları planlamış; yayaların ve çocukların güvenli ve aktif şekilde kullanabileceği oturma ve oyun elemanlarını içeren renklerle tanımlanmış bir kullanım alanı oluşturmuşlardır (Şekil 5). Tasarımın oluşturulması aşamasından uygulanmasına varan süreçte mahalle halkını projeye dahil eden katılımcı ve kapsayıcı bir süreç gerçekleştirmişlerdir. Çalışmaya dair hazırladıkları bir rehberde deneyim ve kullanım sonrası çevreden alınacak geri bildirimlerin kalıcı çalışma için yapılabilecek kurgulara önemli veri sağlayacağını ve bakım, veri toplama ve gözlem aşamalarının uygulama sonrasındaki önemini belirtmektedirler (Superpool, 2021).

Ülkemizde daha çok paydaşlı bir proje örneği de İstanbul Kadıköy’de halihazırda insanların bekleme, buluşma yeri olarak kullandıkları kısmen tanımlı ancak potansiyelini çok iyi gerçekleştiremeyen bir alanda yapılmıştır. ‘Boğada’ projesi Herkes İçin Mimarlık, Onaranlar Kulübü, Tak Kadıköy, -trak Design ve Todo Por La Praxis ortaklığında Avrupa Kültür Vakfı, Almanya’dan MitOst ve Türkiye’den Anadolu Kültür’ün iş birliğiyle düzenlenen TANDEM Türkiye programı kapsamında gerçekleştirilen iki ayaklı bir projenin ilk ayağı olarak Kadıköy’de yer alan Boğa heykelinin yanındaki alanda gerçekleştirilmiştir. On gün süren çalışmada öncelikle katılımcılarla birlikte yapılan saha araştırması ve tasarım fikirleri üretiminden oluşan tasarım aşamasından sonra yine katılımcılarla birlikte Kadıköy belediyesinin atölyelerinde gerçekleştirilen donatı üretimi, renklendirme ve donatı yerleştirme uygulaması yapılmıştır (Şekil 6). Alanın hızlı ve pratik bir kurguda, dönüştürülebilir kent mobilyaları ve düşük bütçeli uygulamalarla nasıl bambaşka bir yere dönüştüğünün görülmesi benzer problemlerin yaşandığı farklı yerler için bir farkındalık yaratmıştır.

Hızlı uygulanan, pratik müdahalelerle yere ve ihtiyaçlara duyarlı işlevsel, estetik ve sosyal boyutları olan taktiksel şehircilik uygulamaları, kamusal mekanı daha erişilebilir ve kullanım odaklı hale getirme potansiyeli taşımaktadır. Bu uygulamalar doğası gereği daha küçük ölçekli ve geçici nitelikli olmasına karşın, kamusal mekan dönüşümü ve kentin insana duyarlı stratejilerle tasarlanması için deneyim sunma ve farkındalık yaratma gücüne sahiptir. Böylelikle daha büyük ve kalıcı değişimleri tetikleyerek aşamalı bir süreci ateşleyen önemli bir değer taşımaktadırlar.

Fatma Zeynep Kızıltaş; çeşitli atölyelerde ve öğrenci kulüplerinde aktif rol alarak sürdürdüğü mimarlık lisans eğitimini Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde 2019 yılında tamamlamıştır. 2021 yılında Gebze Teknik Üniversitesi’nde başladığı yüksek lisans eğitimini mimari tasarım alanında kentsel mekan ve mimarlık arakesitinde yaptığı çalışma ve araştırmalarla sürdürmektedir. 2023 yılında Esenyurt Üniversitesi İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı bölümünde araştırma görevlisi olarak çalışmaya başlamıştır.